Według Światowej Organizacji Zdrowia choroby psychiczne do 2020 roku staną się jednym z poważniejszych problemów zdrowotnych występujących w populacji europejskiej.
Wyniki badań przeprowadzonych w 2011 roku w Europie (UE27, Szwajcaria, Islandia i Norwegia) wskazują, że każdego roku 164,8 mln (38,2 proc.) mieszkańców naszego kontynentu cierpi z powodu zaburzeń zdrowia psychicznego. Z danych zawartych w raporcie „Sytuacja zdrowotna ludności Polski” z 2012 roku wynika, że w 2010 roku opieką ambulatoryjną objętych było około 1,39 mln osób z zaburzeniami psychicznymi, natomiast w całodobowych oddziałach psychiatrycznych leczono 209 tys. pacjentów. Doniesienia wskazują, że do najczęstszych zaburzeń psychicznych należą zaburzenia lękowe (12 proc.), zaburzenia afektywne (7,8 proc.; w tym zaburzenia depresyjne – 6,9 proc., zaburzenia dwubiegunowe – 0,9 proc.), zaburzenia spowodowane substancjami psychoaktywnymi (3,8–5,6 proc.), schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne (1,2 proc.), a także zaburzenia odżywiania (0,3–1,4 proc.).
Przebyte leczenie, przyjmowanie leków, rozpoznanie psychiatryczne na zawsze stygmatyzują człowieka. Osoby chore bardzo często zdają sobie sprawę z negatywnego stosunku wobec nich, a ci którzy nie są tego świadomi z reguły przekonują się o tym podczas poszukiwania pracy. W efekcie licznych doniesień o problemach osoby chorej psychicznie na rynku pracy, co jakiś czas opracowuje się liczne programy, które mają wesprzeć pacjentów w powrocie do aktywności zawodowej. Do niedawna najważniejszym z nich była forma zatrudnienia chronionego. Obecnie coraz częściej podkreśla się możliwość, a nawet konieczność podejmowania przez chorych psychicznie pracy na otwartym rynku. Badania dowodzą, że często zdarza się, iż osoby chore bardzo dobrze funkcjonują w nowych warunkach, szybko się do nich adaptują, a to pozytywnie wpływa na proces remisji choroby.
Jak podkreślają doniesienia naukowe, praca jest ważna dla zdrowia psychicznego pacjenta, ponieważ pozwala zaspokoić potrzeby samorealizacji, szacunku, uznania i afiliacji, które stanowią kluczowe elementy w hierarchii potrzeb ludzkich. Możliwość uczestnictwa w rynku pracy przyczynia się do poczucia przynależności społecznej, a także wzmacnia poczucie bezpieczeństwa i pożyteczności pacjenta z chorobą psychiczną. Jak zauważa jeden z autorów publikacji dotyczącej aktywności zawodowej osób z chorobami psychicznymi: „aktywność zawodowa osób po głębokich kryzysach psychicznych – szczególnie na otwartym rynku – jest najbardziej pożądanym wynikiem leczenia i rehabilitacji, który jest powiązany z obniżeniem poziomu objawów chorobowych, ograniczeniem liczby i czasu hospitalizacji psychiatrycznych oraz ze znaczną poprawą funkcjonowania społecznego. Równie istotna jest konstatacja, że dla samych chorych praca jest synonimem zdrowia”.
Wśród korzyści związanych z pracą należy wymienić również ustrukturyzowanie czasu i czynności dnia codziennego, kontakty społeczne, wspólne wysiłki i cele, tożsamość i status społeczny, osobiste osiągnięcia oraz regularną aktywność i zaangażowanie. Ważny jest również fakt, że korzyści wynikające z zatrudnienia osoby chorej psychicznie są obustronne, bowiem na zatrudnieniu osób niepełnosprawnych psychicznie również pracodawca może całkiem dużo skorzystać, m.in. dzięki dofinansowaniu wynagrodzeń, czy też dzięki ulgom w składkach na ubezpieczenie i obligatoryjne wpłaty na PFRON. Zachęty te jednak zdają się nie być oszałamiająco skuteczne, skoro z 2,5 miliona osób niepełnosprawnych mogących z powodzeniem podjąć pracę, jedynie 17 proc. ją podejmuje. Z pewnością dzieje się tak ze względu na liczne stereotypy, które przypisuje się tym osobom.
Na stereotyp chorych psychicznie składają się zwykle przekonania o ich agresywności, nieprzewidywalności, niezdolności do świadomego pokierowania swoim postępowaniem.
Sytuacja zawodowa osób ze zdiagnozowaną chorobą psychiczną w Polsce nie odbiega od sytuacji pacjentów z innych krajów. W raporcie autorstwa agencji badawczej TNS Pentor pt. „Perspektywa osób chorych psychicznie” przedstawiono wyniki badania, którym objęto 479 osób chorych psychicznie. Wykazano, że odsetek osób niepełnosprawnych psychicznie nigdy niepracujących wynosił 37 proc. i był on najwyższy pośród badanych grup niepełnosprawności. Stwierdzono także, że jedynie 17 proc. osób niepełnosprawnych psychicznie było aktywnych zawodowo w trakcie badania. Odpowiedzi „nigdy nie pracowałem(-am)” udzieliło 48 proc. osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności i 32 proc. osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności z powodu zaburzeń psychicznych. Ponad połowa (62 proc.) osób niepełnosprawnych psychicznie odrzucała możliwość pracy, a co 3. niepełnosprawny nie podjąłby pracy z uwagi na obawę utraty renty.
Z kolei z badania opublikowanego przez Centrum Badania Opinii Społecznej, w którym uczestniczyli polscy pracodawcy (503 osoby) wynika, że jedynie 6,8 proc. pracodawców kiedykolwiek współpracowała z osobami z zaburzeniami psychicznymi. Wśród ankietowanych przeważała opinia, że przebyta choroba psychiczna ogranicza zdolność pracy zarobkowej (56,4 proc.). Według pracodawców ograniczenia związane z pracą dotyczą samodzielnego wykonywania pracy (74,5 proc.), bezpośredniej pracy z klientem (80,3 proc.), odpowiedzialności finansowej (84,3 proc.), pracy zmianowej (56,5 proc.), kierowania innymi pracownikami (85,1 proc.), opieki nad innymi (85,7 proc.), kierowania samochodem (80,3 proc.), pracy na wysokości (90,5 proc.) oraz pracy z substancjami niebezpiecznymi (91,5 proc.). Bariery przy zatrudnianiu osób z zaburzeniami psychicznymi widoczne są już na etapie rekrutacji, ponieważ 24,5 proc. pracodawców deklarowało, że przerwałoby proces rekrutacji, gdyby dowiedziało się, że kandydat chorował psychicznie, 64,2 proc. kontynuowałaby proces rekrutacji po uzyskaniu dodatkowego zaświadczenia lekarskiego, a jedynie 11,3 proc. ankietowanych prowadziłoby proces rekrutacji bez zmian. Dla 12,1 proc. badanych pracodawców wiedza o chorobie psychicznej pracownika byłaby powodem do zwolnienia go z pracy.
W Polsce aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi opiera się głównie na zatrudnieniu subsydiowanym w zakładach aktywności zawodowej, warsztatach terapii zajęciowej, zakładach pracy chronionej, przedsiębiorstwach społecznych oraz na ofertach otwartego rynku pracy. W lipcu 2008 roku Sejm RP uchwalił nowelizację ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, ustanawiając Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP), który obowiązuje od 2011 roku. Sformułowano w nim 3 cele główne i kilkanaście szczegółowych. Cel 2.3. zakłada aktywizację zawodową osób z zaburzeniami psychicznymi.
Jak wynika z NPOZP, około 75 proc. osób z zaburzeniami psychicznymi powinno zostać włączonych w programy pracy i rehabilitacji zawodowej. Obecnie z uwagi na zbyt małą liczbę podmiotów prowadzących takie działania oraz niewystarczające nakłady finansowe przeznaczone na realizację założonych celów programu, zaspokajanie potrzeb w tym zakresie jest niewystarczające. Być może dzieje się tak, ponieważ bardzo często, jeżeli pracodawca zdecyduje się już na zatrudnienie osoby chorej psychicznie, to ma problem z tym, do jakich zadań ją przydzielić. Odpowiedź na to pytanie zależy od stopnia wyzdrowienia i aktualnego samopoczucia danej osoby oraz od funkcjonowania przed chorobą, w tym także od wykształcenia. Zazwyczaj zaczyna się od bardzo prostych zadań, z czasem zwiększając stopień trudności. A osobom mającym wyższe wykształcenie można proponować bardziej odpowiedzialne zadania, zgodne z ich umiejętnościami. Pierwszym i koniecznym warunkiem wyzdrowienia jest oczywiście podjęcie leczenia farmakologicznego.
Źródło: "Służba Zdrowia" 1/2017
