Z raportu NIK wynika, że Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy realizował w latach 2017-2019 nowe rozwiązania techniczne i organizacyjne, mające optymalnie kształtować warunki pracy. Umożliwiał to Program Wieloletni „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy”. Niestety realizacja Programu nie przyczyniła się skutecznie do osiągnięcia jego celów. Ustalenie, w jakim stopniu efektywnie były realizowane projekty w ramach Programu było niemożliwe z uwagi na brak zbiorczych informacji, dotyczących osiągnięcia zakładanych wskaźników. Na realizację czterech etapów Programu Wieloletniego (2008-2019) wydano ogółem 404 mln zł. Jednak brak właściwego nadzoru nad Programem i wdrażaniem jego wyników przez ministra właściwego ds. pracy, stwarza wysokie ryzyko wydatkowania tych środków niecelowo i nieoszczędnie.
Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy (CIOP-PIB) prowadzi badania naukowe i prace rozwojowe dotyczące ochrony pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, ergonomii oraz wdrażania ich wyników by eliminować lub ograniczać przyczyny wypadków przy pracy i choroby zawodowe. W Polsce stan bezpieczeństwa i higieny pracy wciąż nie dorównuje osiągniętemu w wielu krajach Unii Europejskiej. W wypadkach przy pracy, każdego roku ginie około 300 osób, zaś niemal 500 tys. pracuje w warunkach przekroczenia dopuszczalnych wartości ekspozycji zawodowej. W 2019 r. wydatki związane z wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi wyniosły ponad 5 mld zł.
Realizacja Programu Wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy” miała przyczynić się do znacznego ograniczenia liczby osób zatrudnionych w warunkach narażenia na czynniki niebezpieczne, szkodliwe, uciążliwe oraz ograniczenia związanych z nimi wypadków przy pracy, chorób zawodowych i wynikających z tego strat ekonomicznych i społecznych oraz wydłużenia aktywności zawodowej. Program realizowany jest od 2008 r. w trzyletnich etapach. Do tej pory zrealizowano cztery etapy. Piąty będzie realizowany w latach 2020-2022.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Podstawą działalności CIOP-PIB są opiniowane corocznie przez Radę Naukową Instytutu plany działalności naukowo-badawczej. W I/II kwartałach lat 2017-2019 Instytut pracował mając jedynie wersje robocze planu. Plan na 2017 r. został zaopiniowany dopiero w drugiej połowie maja, a plany na 2018 r. i 2019 r. z końcem marca. W Instytucie przyjęto zasadę przedstawiania Radzie Naukowej do zaopiniowania plan działalności w wersji ostatecznej. Świadczyć to może o tym, że dokument ten nie odgrywał istotnej roli w planowaniu. Zdaniem NIK, roczne plany działalności Instytutu powinny być przedstawiane Radzie Naukowej i organowi nadzorującemu w terminie umożliwiającym ich zaopiniowanie i zatwierdzenie przed początkiem roku, w którym ma być realizowany.
W latach 2017-2019 Instytut realizował łącznie 233 projekty, z czego 158 dotyczyło IV etapu Programu Wieloletniego. W większości były to projekty dwu- i trzyletnie. O prawie 20% zmniejszyła się liczba projektów badawczych, wzrosła zaś (17,1%) liczba projektów rozwojowych. Decyzje o komercjalizacji wyników badań i prac rozwojowych podejmuje Dyrektor Instytutu. W okresie objętym kontrolą, Instytut nie występował do Ministra o zgodę na tworzenie spółek kapitałowych. Oznacza to, że w latach 2017-2019 nie wdrożono wyników żadnych z zakończonych badań naukowych i prac rozwojowych. W omawianym okresie Instytut uzyskał 26 patentów na wynalazki oraz zawarł 19 umów (sześć w 2017 r., po cztery w latach 2018-2019 i pięć w 2020 r.), jednak dotyczyły one projektów realizowanych przed 2017 r. W 2019 r. przychody z działalności wdrożeniowej stanowiły zaledwie 0,2% przychodów ogółem.
Program Wieloletni „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy” realizowano w dwóch częściach:
A - program realizacji zadań przez służby państwowe;
B - program realizacji badań naukowych i prac rozwojowych.
Koordynatorem Programu i Głównym Wykonawcą został CIOP-PIB. Zgodnie z Programem Wieloletnim, obowiązki Koordynatora miały określić umowy zawarte pomiędzy ówczesnym Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej i CIOP-PIB, Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) i CIOP-PIB oraz wykonawcami zewnętrznymi projektów i CIOP-PIB. Ani w umowie pomiędzy MRPiPS a CIOP-PIB, ani też w umowie pomiędzy NCBR a CIOP-PIB nie określono obowiązków Instytutu, jako Koordynatora Programu. W szczególności dotyczyło to zasad i trybu monitorowania celów Programu, dla których nie określono szczegółów ani sposobu realizacji tego zadania, np. częstotliwości zbierania danych czy też rodzajów raportów w tym zakresie. Nie zawarto też odrębnej umowy z CIOP-PIB, jako Koordynatorem Programu, w której mogłyby być określone zasady i tryb monitorowania celów Programu. W ocenie NIK, nieokreślenie zadań Koordynatora Programu uniemożliwiło ocenę prawidłowości wykonywania przez CIOP-PIB tej funkcji. Instytut wykonywał szereg różnych obowiązków związanych z realizacją Programu Wieloletniego, np. zawierał umowy z wykonawcami projektów, koordynował realizację projektów, udzielał wykonawcom finansowania na realizację projektów czy też przeprowadzał komisyjną ocenę sprawozdań etapowych. Nie były to jednak obowiązki określone, jako obowiązki Koordynatora Programu.
NIK wysłała wnioski
Do ministra właściwego do spraw pracy o:
Wzmocnienie nadzoru nad Instytutem w zakresie przystosowywania wyników badań naukowych i prac rozwojowych do potrzeb praktyki oraz ich wdrażania.
Ustalenie zasad i relacji finansowania projektów motywujących wnioskodawców do wdrożenia wyników realizowanych projektów, a także możliwości skutecznego egzekwowania od wnioskodawców projektów wywiązywania się ze zobowiązań w tym zakresie, przy czym wniosek dotyczy kolejnych etapów Programu Wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy”.
Jednoznaczne powiązanie wskaźników realizacji Programu z celem głównym, tak, by było możliwe przeprowadzenie ewaluacji Programu.
Określenie trybu i zasad monitorowania celów Programu w okresie pięciu lat po zakończeniu jego finansowania.
Określenie zadań Koordynatora Programu.
Opracowanie, w uzgodnieniu z CIOP-PIB, wzorów sprawozdań etapowych, raportów okresowych i końcowych, raportów z wykorzystania wyników Programu oraz raportów „ex-post”.
Dokumentowanie działań podejmowanych w ramach sprawowanego nadzoru nad CIOP-PIB.
Wzmocnienie nadzoru ministra nad wdrażaniem wyników Programu Wieloletniego, w tym całościowe rozliczenie Programu – ustalenie jednoznacznych kryteriów i zasad oceny wykorzystania wyników końcowych Programu (produktów), w tym osiągnięcia zakładanych wskaźników rezultatu i oddziaływania.
Do dyrektora Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego o:
Zwiększenie wykorzystania wyników badań w praktyce, w tym wzmocnienie współpracy z podmiotami zainteresowanymi zastosowaniem wyników badań Instytutu w prowadzonej działalności.
Dokonanie, w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw pracy, przeglądu obecnie obowiązujących wskaźników realizacji celu głównego i celów szczegółowych, tak, aby skutecznie monitorować efekty realizacji Programu Wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy.
Precyzyjne określenie w umowach zawieranych z ministrem właściwym ds. pracy, NCBR i wykonawcami projektów, celów szczegółowych i przypisanych im wskaźników produktu i wskaźników rezultatu, którymi powinni posługiwać się Główny Wykonawca Programu, jak i wykonawcy.
Egzekwowanie od wykonawców projektów obowiązków sprawozdawczych określonych w umowach w sprawie realizacji projektów.
Źródło: NIK
