Miliardy na dializy i przeszczepy, a co z profilaktyką?

Przewlekła choroba nerek (PChN) to druga, po nadciśnieniu, najczęstsza choroba przewlekła w Polsce. Jej wczesne stadia przebiegają bezobjawowo, dlatego kluczowe są badania profilaktyczne pozwalające na szybkie rozpoznanie i wdrożenie leczenia spowalniającego rozwój schorzenia. Nieleczona PChN prowadzi do niewydolności nerek i groźnych powikłań. Obecnie rozpoznaje się ją w Polsce jedynie u 5 proc. chorych, a co roku z jej powodu przedwcześnie umiera ok. 80 tys. osób, co skraca średnią długość życia w kraju o ponad 2 lata. W 2023 r. na PChN chorowało ponad 4,5 mln Polaków, a w 2034 r. liczba ta ma wzrosnąć do 5,2 mln.

Powyższe dane były główną przyczyną, dla której NIK podjęła niniejszą kontrolę. Okres objęty kontrolą to lata 2022–2024, a skontrolowane jednostki to: Ministerstwo Zdrowia oraz Centrala NFZ i cztery Oddziały Wojewódzkie Narodowego Funduszu Zdrowia: (Łódzki, Mazowiecki, Śląski i Wielkopolski).

Więcej pacjentów, dłuższy czas oczekiwania

W latach 2021–2023 liczba pacjentów z rozpoznaniem niewydolności nerek wzrosła o prawie 15 proc. (ze 105,6 tys. do 121 tys. osób). Jednocześnie o ok. 21 proc. zwiększyła się liczba pacjentów objętych ambulatoryjną opieką specjalistyczną w poradniach nefrologicznych oraz w szpitalnych oddziałach nefrologicznych. Wzrost liczby pacjentów był jedną z przyczyn prawie dwukrotnego wydłużenia się czasu oczekiwania na wizytę w poradniach nefrologicznych.

Dane biją na alarm

Zgodnie z prognozami zawartymi w Mapie Potrzeb Zdrowotnych liczba zgonów spowodowanych przewlekłą chorobą nerek w Polsce w latach 2022–2024 miała nie przekroczyć 15 tys. Tymczasem tylko w ciągu dwóch lat (2022-2023) z powodu chorób nerek zmarło aż 154,5 tys. osób. Jednak pomimo alarmujących danych choroby nerek nie zostały ujęte w MPZ wśród problemów zdrowotnych najbardziej obciążających społeczeństwo.

Całkowity poziom kosztów badań diagnostycznych oraz leczenia pacjentów z PChN w latach 2021-2024 (do 30 czerwca) przekroczył 6 mld zł, z czego aż 92 proc. stanowiły koszty leczenia nerkozastępczego za pomocą dializoterapii lub przeszczepienia nerki.

Coraz starsi lekarze

Poważnym problemem stwierdzonym przez kontrolerów NIK była starzejąca się kadra specjalistów w dziedzinie nefrologii. W latach 2021-2024 liczba nefrologów powyżej 65. roku życia wzrosła z 14 proc. do 20 proc., a w przypadku nefrologów dziecięcych odsetek starszych lekarzy wzrósł z 10 proc. do 14 proc. Jednocześnie spadł odsetek lekarzy nefrologów do 35. roku życia.

Konsultanci Krajowi w dziedzinie nefrologii oraz nefrologii dziecięcej również wskazywali na problem niedoboru specjalistów oraz braku zainteresowania tymi dziedzinami wśród absolwentów medycyny. Od 2023 r. zwiększono liczbę miejsc rezydenckich na specjalności nefrologia i nefrologia dziecięca. W związku z większą liczbą absolwentów medycyny przewidywano, że wzrośnie również liczba osób odbywających te specjalizacje. Tak się jednak nie stało. Pomimo zwiększenia liczby miejsc w latach 2023-2024 w przypadku nefrologii obsadzono odpowiednio ok. 22-23 proc. miejsc, a w przypadku nefrologii dziecięcej było to odpowiednio 20 proc. i nieco ponad 41 proc. miejsc.

Nierówny dostęp do leczenia

Dostęp do leczenia nefrologicznego był nierównomierny w skali kraju. Połowa oddziałów nefrologicznych i niemal połowa poradni nefrologicznych AOS znajdowała się w zaledwie czterech województwach. W 2024 r. najwięcej poradni było w województwie śląskim i mazowieckim (po 34) oraz wielkopolskim (22) i łódzkim (19), a najmniej w woj. opolskim (sześć). Natomiast jeśli chodzi o poradnie nefrologiczne dziecięce, prym wiodły woj. mazowieckie (14) oraz małopolskie (10), a na szarym końcu znalazły się woj. podlaskie (dwie) i warmińsko–mazurskie (jedna).

Profilaktyka tylko w ramach pilotażu i opieki koordynowanej

NIK podkreśla, że skuteczna profilaktyka wpływa na obniżenie kosztów opieki nad pacjentami z PChN. Tymczasem w okresie objętym kontrolą w Polsce brakowało programów ukierunkowanych na wczesne wykrywanie przewlekłej choroby nerek. Wczesna diagnostyka w kierunku PChN była możliwa tylko w ramach Programu pilotażowego „Profilaktyka 40 PLUS” oraz świadczeń opieki koordynowanej w zakresie diagnostyka i leczenie przewlekłej choroby nerek realizowanej w ramach tzw. budżetu powierzonego opieki koordynowanej (BPOK).

Program pilotażowy „Profilaktyka 40 PLUS”

Program pilotażowy „Profilaktyka 40 PLUS” wprowadzono od 1 lipca 2021 r. Celem Programu miała być ocena organizacji i efektywności objęcia świadczeniobiorców od 40. roku życia profilaktyczną diagnostyką w zakresie najczęściej występujących problemów zdrowotnych. W ramach Programu pacjenci mogli bezpłatnie wykonać badania diagnostyczne, które miały umożliwić wczesne wykrywanie różnych chorób cywilizacyjnych, w tym chorób nerek.

Jednak w ocenie Izby Program nie spełnił swojej roli, ponieważ nie przyczynił się do zwiększenia świadomości na temat potrzeby wczesnej diagnostyki przewlekłej choroby nerek. Zainteresowanie Programem było niewielkie. Do 31 sierpnia 2024 r. skorzystało z niego niecałe 2 mln spośród ponad 10 mln osób objętych ubezpieczeniem zdrowotnym w wieku co najmniej 40 lat (czyli 19 proc.), a ponownemu badaniu poddało się mniej niż 3 proc. uprawnionych. Warto podkreślić, że stało się tak pomimo wydatkowania na cele Programu w latach 2021-2024 (I półrocze) ok. 395 mln zł. W ocenie NIK przyczyną niskiego zainteresowania Programem były niewystarczające działania promocyjne i edukacyjne.

W związku z niską zgłaszalnością do Programu w 2024 r. Ministerstwo Zdrowia postanowiło sfinansować tzw. współczynniki korygujące podmiotom POZ, które realizowały Program pilotażowy. Mechanizm ten miał „premiować” świadczeniodawców, którzy zachęcili pacjentów do wykonania badań w ramach Programu. W praktyce każdy świadczeniodawca biorący udział w Programie otrzymywał 2,2 tys. zł (czyli równowartość współczynnika korygującego) za każde 100 osób, które wypełniły ankietę i wykonały badania w ramach Programu po 1 lipca 2022 r.

W latach 2022–2024 (do 30 września) na opłacenie współczynników korygujących w ramach programu NFZ przekazał świadczeniodawcom łącznie niemal 46,5 mln zł. Kontrolerzy NIK wykazali, że Minister Zdrowia przekazywał środki na ten cel niezgodnie z przepisami. Zgodnie z ustawą o Funduszu Medycznym dofinansowanie może być przeznaczone na finansowanie współczynników korygujących, dotyczących świadczeń z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej w ramach programów zdrowotnych i programów polityki zdrowotnej polegających na profilaktyce zdrowotnej. Program „Profilaktyka 40 PLUS” jest natomiast Programem pilotażowym, który nie mieści się w tym katalogu.

Negatywna ocena Programu przez NIK miała też związek z błędnym oszacowaniem jego kosztów, brakiem opracowania formalnych założeń czy międzyokresowych analiz wskaźników. Poza tym Izba zwraca uwagę, że Program pilotażowy „Profilaktyka 40 PLUS” nie został powiązany z obowiązkowymi badaniami realizowanymi w ramach medycyny pracy, co sprzyjałoby objęciu Programem większej liczby osób.

Wnioski

Do ministra zdrowia o:

• podjęcie działań mających na celu zwiększenie dostępności wczesnej diagnostyki PChN i opieki nad pacjentami z tą chorobą, w szczególności poprzez powiązanie programów profilaktycznych z badaniami medycyny pracy;
• podjęcie działań w celu zwiększenia w przyszłości liczby lekarzy specjalizacji nefrologia i nefrologia dziecięca, w tym rozważenie ujęcia tych specjalizacji w rozporządzeniu w sprawie określenia priorytetowych dziedzin medycyny;
• stworzenie mechanizmów zapewniających kontraktowanie świadczeń z zakresu nefrologia i nefrologia dziecięca z uwzględnieniem w pierwszej kolejności regionów o niskiej dostępności tych świadczeń;
• przeprowadzenie działań promocyjno-edukacyjnych w celu poprawy świadomości na temat przyczyn i skutków PChN oraz zwiększenia liczby pacjentów objętych wczesną diagnostyką umożliwiającą wykrycie tej choroby;
• wykorzystanie doświadczeń zdobytych podczas realizacji Programu pilotażowego „Profilaktyka 40 PLUS” przy realizacji świadczenia „Moje zdrowie – bilans zdrowia osoby dorosłej” w celu dotarcia do możliwie najszerszego grona potencjalnych świadczeniobiorców, przy aktywnym udziale POZ w działaniach inicjujących skorzystanie ze świadczenia.

Do prezesa NFZ o:

• przeprowadzenie przez NFZ działań promocyjno-edukacyjnych, skorelowanych z aktywnością Ministerstwa Zdrowia, w celu poprawy świadomości na temat przyczyn i skutków PChN oraz zwiększenia liczby pacjentów objętych wczesną diagnostyką umożliwiającą wykrycie tej choroby.

Źródło: NIK