Wydatki na lecznictwo psychiatryczne w Polsce wg danych Narodowego Funduszu Zdrowia stanowią 3,4% ogółu wydatków (bez leków), podczas gdy postulowany w oparciu o dane z krajów Unii Europejskiej minimalny poziom finansowania ze środków publicznych wynosi 5,0%. - Jeszcze bardziej niepokojąca jest struktura wydatków, w której aż 70% pochłania opieka stacjonarna, a tylko 1 % opieka środowiskowa - zaznaczył Ostrowski.
W Polsce dominuje model psychiatrycznej opieki zdrowotnej, w ramach którego świadczenia dla pacjentów z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi oraz z zaburzeniami o ciężkim przebiegu, udzielane są głównie w warunkach stacjonarnych w szpitalach psychiatrycznych. Taki model był powszechny przez wiele lat także w innych krajach europejskich. - Wynikało to z przekonania, że zgromadzenie osób chorych psychicznie w jednym miejscu i otoczenie opieką wykwalifikowanej kadry medycznej powinno być najbardziej efektywną oraz ekonomiczną formą leczenia - tłumaczył Ostrowski. - Dodatkowo, było to uważane za korzystne z uwagi na możliwość sprawowania ciągłej kontroli nad pacjentem oraz uniknięcia nieprzyjaznego nastawienia społeczeństwa do osób dotkniętych chorobami psychicznymi – dodał.
Ostrowski wyjaśnił, iż coraz więcej argumentów jednak zaczęło przemawiać za zmianą instytucjonalnego modelu opieki psychiatrycznej – tym samym rozpoczął się trwający nadal proces zwany deinstytucjonalizacją, tj. zastępowanie dużych szpitali psychiatrycznych mniejszymi jednostkami oraz przesunięcie świadczeń w kierunku opieki środowiskowej. Pomimo tego, że wydatki na świadczenia realizowane w warunkach stacjonarnych w dalszym ciągu mają najwyższy udział w całkowitych wydatkach na opiekę psychiatryczną, udział wydatków na świadczenia niestacjonarne w państwach OECD stopniowo wzrasta.
Początki procesu deinstytucjonalizacji w państwach Europy Zachodniej sięgają lat 50-tych XX wieku, a od lat 70-tych proces ten zaczął szybko postępować. We Włoszech, Szwecji i Islandii zamknięte zostały wszystkie szpitale psychiatryczne a świadczenia stacjonarnej opieki psychiatrycznej udzielane są na oddziałach psychiatrycznych w szpitalach ogólnych lub w ośrodkach opieki środowiskowej. - Proces zmniejszania się liczby łóżek psychiatrycznych można zaobserwować również w Europie Centralnej i Środkowej, jednak proces deinstutucjonalizacji zaczął tam intensywniej postępować nieco później, bo w latach 90-tych XX wieku. Największe zmiany zaobserwowano w takich państwach jak Bułgaria, Estonia i Łotwa - powiedział Ostrowski.
W opiece pozaszpitalnej wyróżnia się: poradnie zdrowia psychicznego, poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży, poradnie odwykowe dla uzależnionych alkoholu oraz od substancji psychoaktywnych, poradnie psychologiczne oraz zespoły leczenia środowiskowego (domowego). Stanowią one bardzo ważną formę opieki dedykowaną przede wszystkim pacjentom o przewlekłym przebiegu zaburzeń psychicznych, pozostającym w swoim środowisku. Istotną rolę odgrywają również oddziały dzienne, zapewniające pacjentom leczenie i rehabilitację przez ok 8 godz. dziennie przez 5 dni w tygodniu, zazwyczaj w miejscu zamieszkania, a więc również z zachowaniem więzi rodzinnych i społecznych.
W Polsce w ciągu ostatnich lat także obserwuje się spadek bazy łóżkowej w oddziałach
psychiatrycznych. Jednak wciąż dużym problemem pozostaje koncentracja tejże bazy w dużych szpitalach psychiatrycznych oraz nierównomierne rozłożenie samych placówek. Pobyt w szpitalu jest tylko jedną z form opieki. - Większość osób z zaburzeniami psychicznymi nie jest i nigdy nie musi być leczona w warunkach stacjonarnych. Dlatego tak istotne znaczenie ma rozwój pozaszpitalnych form ochrony zdrowia psychicznego - zaznaczył Ostrowski.
Głównym zadaniem opieki środowiskowej jest umożliwienie osobie z chorobą psychiczną funkcjonowanie w społeczeństwie, a więc możliwości uczenia się i pracowania. Obecnie model środowiskowy uważany jest za właściwszą formę udzielania świadczeń opieki psychiatrycznej niż model długoterminowej opieki stacjonarnej. - Stwierdzono również, że model środowiskowy charakteryzuje się większą efektywnością, jeżeli chodzi o zwiększanie jakości życia pacjentów, pozwala na promowanie i zaspokajanie podstawowych praw pacjentów, niekoniecznie jest to model droższy od modelu stacjonarnego i co równie ważne, jest modelem preferowanym przez pacjentów - wyjaśnił Ostrowski.
Efekty wdrożenia modelu środowiskowego we Włoszech, w Anglii oraz w Niemczech wskazują, że świadczenia opieki psychiatrycznej udzielane w warunkach środowiskowych pozwalają na uzyskiwanie lepszych wyników leczenia. Stwierdzono również, że model środowiskowy choć bywa droższy od modelu instytucjonalnego jest jednak rozwiązaniem bardziej kosztowo-efektywnym.
Mimo dobrze określonych celów i zadań pierwsza edycja Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2011-2015 okazała się porażką, przede wszystkim z powodu zaniechań władz publicznych. Jednakże proces stopniowego odchodzenia od tradycyjnego modelu opieki, m.in., poprzez tworzenie coraz liczniejszych form opieki pozaszpitalnej, w ostatnich latach przebiega bardzo wolno i obejmuje ograniczone obszary kraju. Oddziały i łóżka opieki całodobowej zlokalizowane w dużych szpitalach psychiatrycznych i zakładach opiekuńczych ponad trzykrotnie przeważają nad liczbą oddziałów i łóżek w szpitalach ogólnych. Zamiast spodziewanej około 20% redukcji następuje paradoksalny wzrost liczby łóżek, a proces przejmowania opieki w środowisku jest daleko niewystarczający. Nadal utrzymuje się znaczna koncentracja łóżek w starych, często położonych peryferyjnie szpitalach psychiatrycznych, obok których funkcjonują zakłady opiekuńcze (ZOL, ZLO), utworzone organizacyjnie z dawnych oddziałów szpitalnych.
Na podstawie nowej edycji NPOZP na lata 2017-2022 do konsultacji trafił projekt rozporządzenia w sprawie uruchomienia programu pilotażowego, który ma na celu przetestowanie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej opartego na centrach zdrowia psychicznego. Wdrożenie środowiskowego modelu ochrony zdrowia psychicznego ma zapewnić osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej blisko miejsca ich zamieszkania opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Pilotaż ma potrwać od 1 lipca 2018 r. do 30 czerwca 2021 r. a jednym z wskaźników jego realizacji ma być ocena jakości i dostępności do tego rodzaju świadczeń oraz zadowolenia z nich świadczeniobiorców. - Mamy nadzieję, że dzięki pilotażowi nastąpi poprawa jakości leczenia psychiatrycznego - jego dostępności, ciągłości, kompleksowości, dostosowania do potrzeb, możliwej do osiągnięcia skuteczności i godziwości warunków świadczenia pomocy- poinformował Ostrowski.
W ramach NPOZP zaplanowano wdrożenie programu badawczego oceniającego efekty i efektywność realizacji programu. Pierwsze raporty określające podstawowe zasoby organizacyjne i kadrowe opieki psychiatrycznej, wskaźniki występowania i rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych, dostępności, jakości i efektywności opieki
psychiatrycznej ma ukazać się w 2020 r. i wtedy możliwe będzie dyskusja na temat jakości opieki psychiatrycznej w Polsce (do tej pory ten proces nie był mierzony). Co najważniejsze, na realizację zadań zarezerwowano większe niż wcześniej środki. Środki przeznaczone na poprzedni program – nieco ponad 11 mln zł. W obecnej edycji Programu zabezpieczono aż 280 mln zł.
