Dla większości pielęgniarek praca zmianowa jest codziennym elementem jej zawodu. Jej praca powinna być efektywna i zapewnić poczucie bezpieczeństwa podmiotowi opieki i jej działań. Ważnym elementem zapewniającym bezpieczne warunki pracy, w systemie zmianowym, jest
świadomość personelu, co do możliwości wystąpienia takich zagrożeń, na stanowiskach pielęgniarskich.
Główne zaburzenia funkcjonowania organizmu w systemie pracy zmianowej
Cz. V
Wiele pielęgniarek, poza stałym zatrudnieniem, w swojej macierzystej jednostce, podejmuje
pracę dodatkową, w różnych instytucjach. Główną przesłanką takich działań jest motywacja
poprawy swojej sytuacji materialnej, z uwagi na niskie wynagrodzenia w zawodzie
pielęgniarki.
Dla większości pielęgniarek praca zmianowa jest codziennym elementem jej zawodu. Jej
praca powinna być efektywna i zapewnić poczucie bezpieczeństwa podmiotowi opieki i
jej działań, ale często tak nie jest, kiedy pielęgniarka pracuje na kilku etatach.
Praca zmianowa niesie za sobą różne problemy, jak: brak snu, nieregularny wypoczynek,
spożywanie posiłków, w pośpiechu, co ma wpływ na stan zdrowia i samopoczucie.
Ograniczenie czasu wolnego, z powodu nadmiaru obowiązków jest również czynnikiem
stresogennym, co ma swoje konsekwencje dla pracownika, jakim jest pielęgniarka.
Następstwa pracy zmianowej:
1. socjologiczne - pielęgniarki mają dość ubogie życie pozazawodowe, także możliwości
uczestniczenia w codziennym życiu rodzinnym, bo są determinowane godzinami pracy. Z
tego powodu zmienia się jakość życia towarzyskiego, zainteresowania polityką, formy
spędzania czasu wolnego. Rodzina w ograniczonym zakresie wspólnie spędza czas wolny,
weekendy, rzadziej spożywają wspólne posiłki. Niemożliwe są spontaniczne spotkania, bo za
chwilę trzeba iść na dyżur. Wysoki poziom zmęczenia zniechęca i ma wpływ na relacje
rodzinne czy koleżeńskie, w mniejszym stopniu poświęca czas na hobby lub wyjazdową
formę wypoczynku,
2. biologiczne - odnoszą się do zmian cyklu dobowego, bo praca często jest wykonywana w
niekorzystnych fazach, dla danej osoby. Praca w nocy i odsypianie w ciągu, to nie są warunki
do regeneracji organizmu, zwykle prowadzą do różnych zaburzeń,
3. zdrowotne - obserwowane są najczęściej, jako schorzenia układu pokarmowego, bóle
brzucha, zgaga, choroba wrzodowa, zaburzenia perystaltyki jelit, układu krążenia
(nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa), schorzenia onkologiczne (nowotwór piersi),
zaburzenia neuropsychiatryczne (zaburzenia nerwicowe, stany lękowe, depresje, lekomania),
zaburzenia snu (bezsenność, obniżona jakość snu, zaburzenia hormonalne).
Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC), uznała pracę zmianową za
prawdopodobny czynnik inicjujący, przyśpieszający rozwój nowotworu. Deprywacja snu,
sztuczne oświetlenie są przyczyną rozrostu komórek raka. Istnieją potwierdzone badania o
związku, pomiędzy praca zmianową, a rakiem gruczołu krokowego czy rozwojem
endometrium.
Wpływ pracy zmianowej na układ pokarmowy jest potwierdzony. Jak wynika z badań
schorzenia układu pokarmowego dotyczą 25-75% zatrudnionych w systemie zmianowym (w systemie pracy dziennej ta zależność wynosi 10-25%). Praca na zmiany ma wpływ na
zmianę nawyków żywieniowych. Pielęgniarka spożywa posiłki o różnych porach, w pośpiechu. Bardzo szybko pojawiają się objawy gastryczne. Po posiłkach spożytych w porze nocnej obniża się pH soku żołądkowego. Organizm wykazuje większą oporność na insulinę, a układ trawienny jest mniej podatny na przyjmowanie pokarmów. Ponadto, na objawy ze strony układu pokarmowego ma wpływ zmiana rytmu snu.
Poziom melatoniny odgrywa znaczącą rolę w regulacji procesów zapalnych w przewodzie
pokarmowym. Inne badania dowodzą, że praca zmianowa wiąże się z nasilonymi
dolegliwościami w przypadku obecności choroby Leśniowskiego - Crohna oraz wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Występuje też większe prawdopodobieństwo wystąpienia innych chorób metabolicznych.
Ryzyko wystąpienia choroby układu krążenia jest o 40% większe w grupie osób zatrudnionych w systemie zmianowym. Praca zmianowa, zmęczenie, powodują, iż w organizmie odczytuje się obniżony poziom melatoniny. W związku z tym, wzrasta stężenie TNF-alfa, IL-6, CRP, wydzielanie noradrenaliny, ponadto podwyższona jest aktywność układu współczulnego. Praca zmianowa ma wpływ na wzrost ryzyka choroby wieńcowej, rozwój nadciśnienia tętniczego, udaru niedokrwiennego mózgu. W systemie pracy zmianowej zmęczenie pojawia się szybciej. Mogą pojawić się także objawy apatii i zniechęcenia. Sprawność umysłowa pracownika jest bardzo ważnym elementem wykonywania pracy. Osoba zmęczona, sfrustrowana, podejmować może nietrafne decyzje podczas diagnostyki, leczenia. W dużym stopniu odporność psychiczna jest
pożądaną cechą pielęgniarki.
Według badań Gaworskiej- Krzemińskiej, problemy, związane z emocjami i psychiką nasilają
lęk, także godziny nadliczbowe i częste zmiany w grafiku pracy. Partner oraz bliscy, w
którymś momencie negatywnie reagują na taką sytuację. Zaburzenia snu mogą dotyczyć
nawet 70% populacji pracujących w nocy. Badania wykazały, że praca zmianowa wpływa
na jakość snu, występowanie bezsenności, lub objawów nadmiernej senności w ciągu dnia.
Takie zaburzenia zostały zdefiniowane jako jednostka chorobowa Shift Work Sleep Disorder
(SWSD). Choroba ta objawia się spowolnieniem uwagi i koncentracji, co może być
przyczyną zaniedbań pracowniczych czy wypadków. W takich sytuacjach częściej
odnotowuje się niezdolność do pracy. Zaburzenia hormonalne wyrażają się w postaci
zmian w wydzielaniu melatoniny, co wynika z braku światła dziennego. Stan taki
powoduje osłabienie sił odpornościowych organizmu, ma wpływ na pracę na osi przysadka
- tarczyca, przysadka - gonady, podwzgórze – przysadka - nadnercza. Praca w godzinach
nocnych prowadzi do zaburzeń wydzielania prolaktyny, glikokortykoidów, hormonu
adrenokortykotropowego, kortykoliberyny i serotoniny. W badaniach Lawson i in.
stwierdzono, że praca zmianowa umiarkowanie wpływa na cykl menstruacyjny kobiet, ale
może mieć konsekwencje dla cyklu płodności. Wyniki badań Miyauchi i in. wskazują, że
praca w systemie zmianowym hamuje funkcje jajników, z powodu oddziaływania
melatoniny i prolaktyny na rytm dobowy, co może jednak zaburzać cykl miesiączkowy
kobiety.
W Kanadzie przeprowadzono badania, analizujące wpływ pracy nocnej na ryzyko
wystąpienia hipotrofii, czy porodu przedwczesnego. Na ich podstawie stwierdzono, że
występuje wzrost takich zdarzeń wśród kobiet pracujących w systemie zmianowym i w nocy.
Kobieta pracująca w systemie zmianowym, będąca w ciąży jest bardziej narażona na
poronienie.
Zmęczenie, to fizjologiczny proces, który zachodzi w organizmie przeciążonym różnymi
czynnikami. Jest to proces odwracalny. Jak definiuje Międzynarodowa Organizacja
Normalizacyjna (ISO), zmęczenie to miejscowe i ogólne skutki działania stresu, odwracalne
po wypoczynku. Chwilowe obniżenie sprawności oraz zdolności do wykonania czynności,
ustępują po wypoczynku. Każdy człowiek inaczej odczuwa stan zmęczenia i każdy inaczej
odczytuje swoją kondycję, samopoczucie i jakość pracy. Jednak, gdy pojawia się
narastające uczucie braku zadowolenia z pracy, frustracja, zmęczenie odczytywane jest
jako silniejsze i bardziej obniżona jest sprawność psychofizyczna.
Relacje i związki bezpośrednie i pośrednie, pomiędzy pracą zmianową, a poziomem
wykonywania zadań opisuje model stresu pracy zmianowej. Podaje on, że różne cechy pracy
zmianowej, jak pora jej rozpoczynania i zakończenia, czas trwania dyżuru, rotacje, w pracy,
powodują różne zaburzenia, w zależności od wieku, płci, stażu prac oraz sytuacji osobistej,
czy rodzinnej.
Ważnym elementem zapewniającym bezpieczne warunki pracy, w systemie zmianowym,
jest świadomość personelu, co do możliwości wystąpienia takich zagrożeń, na
stanowiskach pielęgniarskich. Według WHO, możliwość przystosowania się do
zmianowego systemu pracy jest indywidualna. Wraz z wiekiem takie zdolności maleją.
Zagadnieniem przyjaznego środowiska pracy pielęgniarek zajmuje się Międzynarodowa Rada
Pielęgniarek (ICN), gdyż zauważa spadek zainteresowania tym zawodem, z różnych
przyczyn.
Beata Palczak
Źródła:
Andruszkiewicz A., Nowik M., Zachowania zdrowotne kobiet czynnych zawodowo [w:]
Problemy Pielęgniarstwa 2011; t. 19, s. 149.
Gaweł G., Czas pracy. Praca zmianowa [w:] Podstawy organizacji pracy pielęgniarskiej,
Czelej, Lublin 2009, s. 118-119.
Kuriata E.,Felińczak A., Grzebieluch J.,Szachniewicz M., Czynniki szkodliwe oraz
obciążenie pracą pielęgniarek zatrudnionych w szpitalu. Część II [w:] Piel. Zdr. Publ. 2011, 1,
3, 269–273 ISSN 2082–9876.
Stryjewski P., Kuczaj A., Domal- Kwiatkowska D., Mazurek U., Nowalany- Kozielska E.,
Wpływ pracy nocnej i zmianowej na zdrowie pracowników [w:] Przegląd Lekarski
2016/73/7, s. 513.
Zużewicz K., Skutki zdrowotne pracy w systemie w niefizjologicznym rytmie, Zeszyty
Naukowe SGSP 2017, Nr 62 (tom 1)/2/2017.
Gaworska- Krzemińska A., Skutki zdrowotne i społeczne pracy zmianowej wśród
pielęgniarek, Annales Academiae Medicae Gedanensis t. XLIII, GUM 2013, supl. 9, s. 23.
Burdelak W., Pepłońska B., Praca w nocy a zdrowie pielęgniarek i położnych – przegląd
literatury[w:] Medycyna Pracy 2013;64(3):397–415.
Stryjewski P. i wsp., Wpływ pracy nocnej i zmianowej na zdrowie pracowników.
B. Bilski, Wpływ pracy zmianowej na sposób odżywiania się i patologię przewodu
pokarmowego wśród pielęgniarek. Wyniki badań pilotowego [w:] Medycyna Pracy, 2006.
Z pracy dyplomowej nadesłanej do Stowarzyszenie Pielęgniarki Cyfrowe wybrała
Joanna Lewoniewska
